آثار علمى امام صادق

از امام صادق علیه السلام بیش از سایر ائمه حدیث نقل شده و این بخاطر شرایط زمان ایشان و کلاسهای بوده که داشته اند و شاگردان فراوانی در آن حضور داشته اند. علاوه از اینها تعدادی نامه نیز از آن حضرت برجای مانده یا در منابع به آنها اشاره شده است. دو کتاب توحید مفضل و اهلیلجه سخنان آن حضرت هستند که آن حضرت به شاگرد خود مفضل بن عمر املا نمودند. همچنین کتاب "مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة" به آن حضرت منسوب است که علما در انتساب آن تردید نموده‌اند.

نامه های امام صادق علیه السلام

1. نامه به عبدالله بن نجاشى: احمد بن علی نجاشی مؤلف رجال نجاشی گزارش می کند که امام صادق علیه السلام نامه ای به عبدالله بن نجاشى والی اهواز نوشته است و می گوید كه وى به جز اين رساله، تصنيف ديگرى از امام صادق علیه السلام نديده است. اما مى توان نظر نجاشى را چنين توجيه كرد كه اين تنها اثرى است كه به دست امام صادق علیه السلام تدوين شده و باقى آثار از جمله چيزهايى است كه توسط راويان آن حضرت جمع آورى شده است.
2. در كتاب خصال رساله اى نقل شده که شیخ صدوق سندش را از اعمش به امام صادق علیه السلام رسانيده است. اين نامه حاوى احكام اسلامى از قبيل وضو و غسل و انواع آن ها و نماز و اقسام آن و زكات، زكات مال و زكات فطره، و حيض و صيام و حج و جهاد و نكاح و طلاق، صلوات بر پيامبر صلی الله علیه و آله و دوستى اولياى خدا و برائت از دشمنان خدا و نيكى به پدر و مادر و حكم متعه ازدواج و حج و احكام اولاد و كردار بندگان و جبر و تفويض و حكم كودكان و عصمت پيامبران و ائمه و مخلوق بودن قرآن و وجوب امر به معروف و نهى از منكر و معناى ايمان و عذاب قبر و بعث و تكبير در عيد فطر و قربان و احكام زنى كه وضع حمل كرده و احكام خوردني ها و نوشيدني ها و صيد ماهى و قربانى و گناهان كبيره و مسائلى از اين قبيل، مى باشد.
3. رساله امام به پيروان شيوه راى و قياس
4. رساله آن حضرت درباره غنايم و وجوب خمس در آن ها. در تحف العقول اين قسمت و تا بخش شانزدهم از اين رساله، نقل شده است.
5. رساله اى كه برخى از شيعيان آن را نثرالدرر ناميده اند.
6. رساله آن حضرت درباره وجوه معيشت و كسب و كار بندگان و وجوه اخراج اموال. امام علیه السلام اين نامه را در پاسخ كسى كه از وى درباره جهات معيشت بندگان كه در آن ها كسب و كار و معامله بين يكديگر انجام مى دهند و نيز وجوه نفقات پرسيده بود، نوشت.
7. رساله آن حضرت در احتجاج بر صوفيه كه آن حضرت را از طلب رزق و روزى نهى مى كردند
8. مجموعه رسايل آن حضرت كه جابر بن حيان كوفى آن را روايت كرده است. يافعى در كتاب مرآة الجنان گويد: امام صادق علیه السلام در علوم يكتاشناسى و غير آن سخنان ارزشمندى دارد. و شاگرد او، جابر بن حيان، كتابى در هزار برگ تاليف كرده كه رسايل آن حضرت را كه حدود پانصد رساله است، در بر مى گيرد.
9. رساله آن حضرت خطاب به يارانش: كلينى اين رساله را در آغاز روضة كافى به سند خود از اسماعيل بن جابر از ابوعبدالله علیه السلام نقل كرده است: امام صادق علیه السلام اين رساله را براى اصحاب خود مرقوم داشت و به آن ها دستور داد كه آن را به يكديگر درس دهند و در آن نظر كنند و آن را فراموش نكنند و بدان عمل كنند. اصحاب نيز اين رساله را در جايگاه عبادت خود در خانه هاشان گذارده بودند و چون از كار فراغ مى يافتند آن را مى خواندند.

كلينى در همان كتاب به سند خود از اسماعيل بن مخلد سراج نقل كرده كه گفت: اين نامه از طرف امام صادق علیه السلام خطاب به اصحابش ابلاغ گرديد، آغاز اين نامه چنين است: «بسم الله الرحمن الرحيم. اما بعد، از پروردگارتان عافيت طلب كنيد».

آن گاه تمام نامه را ذكر كرده است. همچنين قسمتى از آغاز اين نامه در تحف العقول تحت عنوان رساله امام به گروهى از پيروان و يارانش، ذكر شده است.

توحید مفضل

كتابى در توحيد كه به خاطر نام روايتگر آن توحيد مفضل نام دارد. اين كتاب در رد دهريون و اثبات خداوند جزو بهترين كتاب ها به شمار مى رود و تمام آن در ضمن بحارالانوار موجود است. همچنين اين كتاب به صورت جداگانه با چاپ سنگى در مصر به چاپ رسيده است. و بنابر آن چه در مجله المقتبس خوانده ام اين كتاب در استانبول هم به چاپ رسيده كه هنوز آن را نديده ام.

كتاب اهليلجة

اين كتاب هم به وسيله مفضل بن عمر روايت شده و در ضمن بحارالانوار موجود است. در مقدمه بحار آمده است كه سياق كتاب هاى توحيد (مفضل) و اهليلجة بر صحت آن ها دلالت دارد.

سيد على بن طاوس در كشف المحجة لثمرة المهجه در آن جا كه فرزندش را سفارش مى كند، گويد: به كتاب مفضل بن عمر كه امام صادق علیه السلام آن را بر وى املا فرموده بنگر كه درباره آثار و پديده هايى است كه خداوند آفريده است. و نيز كتاب اهليلجة را بخوان كه كتاب بس پرارزشى است.

اما در فهرست ابن نديم آمده است: نويسنده كتاب اهليلجة معلوم نيست و گويند آن را امام صادق علیه السلام نوشته است اما اين محال است. اما ابن نديم درباره علت محال بودن اين امر هيچ دليلى نياورده است.

كتاب مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة

كه منسوب به امام صادق علیه السلام است. اين كتاب همراه با كتاب جامع الاخبار چاپ شده است. اما مجلسى در مقدمه بحار درباره آن گفته است:

در اين كتاب مطالبى آمده كه خواننده خردمند و مطلع را با ترديد مواجه مى كند. اسلوب اين كتاب شبيه ديگر سخنان و آثار ائمه علیهم السلام نيست و الله يعلم. مؤلف كتاب وسايل در پايان كتاب هداية گويد:

از جمله كتاب هايى كه بر ما ثابت است كه قابل اعتماد نيست و از آن ها نقل نكرديم كتاب مصباح الشريعة منسوب به امام صادق علیه السلام است. زيرا سند آن ثابت شده نيست و در آن سخنانى آمده كه مخالف با تواتر است.

صاحب رياض العلما نيز به هنگام ذكر كتاب هاى مجهول و ناشناخته مى نويسد:

مصباح الشريعة در اخبار و مواعظ كتابى معروف و متداول است... بلكه اين كتاب از تاليفات يكى از صوفيان است. اما ابن طاوس و ظاهر عبارت سيد على بن طاوس در كتاب امان الاحظار نشان مى دهد كه وى بر اين كتاب اعتماد داشته است.

زيرا در آنجا مى گويد: از جمله كتاب هايى كه بايد با مسافر همراه باشد كتاب اهليلجة است. اين كتاب حاوى مناظره امام صادق علیه السلام با طبيبى هندى است كه درباره شناخت خداوند جل جلاله به طرزى عجيب و بديهى استدلال شده به طورى كه آن طبيب هندى پس از اين مناظره به الوهيت و يگانگى خداوند اقرار كرده است. همچنين كتاب مفضل بن عمر كه از امام صادق علیه السلام روايت كرده و در زمينه وجوه حكمت در خلقت گيتى و آشكار كردن اسرار آن است، بايد همراه مسافر باشد.

اين كتاب در نوع خود بسيار شگفت آور است. و نيز كتاب مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة از امام صادق علیه السلام بايد با مسافر باشد. اين كتاب درباره سلوك به سوى خداوند و توجه به او و دستيابى به اسرارى كه در آن نهفته است، بس لطيف و گرانقدر است.

كفعمى در مجموع الغرائب روايات بسيارى را با لفظ قال الصادق از مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة نقل كرده است. شهيد ثانى در كشف الريبة و نيز در منية المريد و مسكن الفواد و اسرارالصلاة رواياتى از مصباح الشريعة نقل كرده و آن ها را قاطعانه به امام صادق علیه السلام نسبت داده و در پايان برخى از آن ها آورده است:

آن چه گفته شد تماما از كلام امام صادق علیه السلام بود. سيد حسين قزوينى در كتاب جامع الشرايع، به هنگام ذكر مآخذ كتاب، گويد: مصباح الشريعة به شهادت شارح فاضل شهيد ثانى و سيد بن طاووس و مولانا محسن كاشانى و عده اى ديگر منسوب به امام صادق علیه السلام است. بنابراين، پس از تاييد اينان جايى براى تشكيك و ترديد در اين كتاب باقى نمى ماند.

تقسیم الرؤيا

در كشف الظنون است كه تقسيم الرؤيا از تاليفات امام جعفر صادق علیه السلام است. در الذريعة آمده است كه ما سندى مبنى بر اين كه اين كتاب به كس ديگرى جز امام صادق علیه السلام منسوب باشد پيدا نكرديم. اما ظاهرا مى توان گفت كه اين كتاب تاليف يكى از شيعيان به استناد روايات امام صادق علیه السلام است.

منابع

سيره معصومان، سيد محسن امين، ترجمه على حجتى كرمانى، ج 5، ص 77.